Tuesday, October 1, 2013

HAW284 Papahana Mua - Kālele Kūlana





Hawaiian 284
Papa Mele I




KA PAPAHANA MUA
Kālele Kūlana
Na: Pua a me Lauleʻa








Ka Pepa Hoʻolauna

I ko māua manaʻo , ʻo ke mele kekahi mea nui i ka hoʻomau ʻana o ka ʻōlelo makuahine. Nui nā ʻano o ke mele, ʻo ia hoʻi ka hīmeni ʻana, ke ʻoli,  a pēlā aku. Ma loko o nā mele Hawaiʻi, hōʻike ʻia nā manaʻo, ka naʻauao, a me ka ʻike o ka haku mele. Haʻina ʻia nā moʻolelo o ka poʻe Hawaiʻi e ke mele. Ua ʻōlelo ʻia e Keoni Kelekolio ma loko o kona puke ʻo ia hoʻi ʻo Moku Ka Pawa, "ʻO ka mālamalama, ʻōlelo ʻia ua like ia me ka naʻauao, a ua laha ia manaʻo i loko o nā mele a me nā ʻōlelo noʻeau."
I ko māua  manaʻo, ikaika ke kūlana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i kēia manawa. Loaʻa nā kumu waiwai, nā kula hawaiʻi, nā kumu, a me nā manawa kūpono a pau i ka hoʻomau o ka ʻōlelo. Nui nā poʻe e hoʻonaʻauauoʻia nei i ke aʻo mai nei ka ʻōlelo hawaiʻi a me ka moʻolelo Hawaiʻi. A ma hope o ko lākou aʻo ʻana, e haʻi ana lākou i ia mea i kona mau keiki a me kona mau moʻopuna. ʻOiai ikaika ka ʻōlelo i kekahi mau wahi, noho lo aka ʻōlelo i ke kūlana o ke ola hou ʻana. Kūlia nā poʻe hawaiʻi e aʻo aku i nā poʻe ʻē aʻe e pili ana ka ʻōlelo hawaiʻi. Akā, ʻano paʻakikī ia hana ma muli o nā pilikia na ka ʻōlelo hawaiʻi i ʻike ai. No ka mea hoʻohālikelike, ua hana ʻia ka ʻōlelo haole i ke kumu o nā mea aʻo a pau ma nā kula i ka wā ma mua. ʻAʻole i hiki nā haumāna ke ʻōlelo hawaiʻi i ia manawa. No laila, ua poina nā poʻe hawaiʻi he nui i ka ʻōlelo makuahine. Akā naʻe, ikaika nō nā kanaka hawaiʻi. E ulu pono ana ka ʻōlelo i ka wā mau loa ma o ia kanaka paʻa ka manaʻo.
I ko kākou aʻo ʻana mai i ke mele ʻo ia hoʻi nā mele Hawaiʻi o ka wā kahiko, hiki ke hoʻomaopopo ka manaʻo, ka ʻike, a me ke ʻano o kēlā wā. No laila, hiki ke hoʻopaʻa a hoʻomau i ka ʻōlelo Hawaiʻi e like me nā poʻe Hawaiʻi o ka wā kahiko. I ko māua manaʻo, ʻo ke mele nō kekahi mea nui i ka hoʻopaʻa ʻana a me ka hoʻomau ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Ua koho māua i ke analula ‘o Kālele Kūlana. Konokono ‘ia ia analula no ka mea hiki ke ho‘oko‘iko‘i kekahi mahele o ka māmala‘ōlelo. I kālele kūlana, ka‘i ka mahele i ho‘oko‘iko‘i ‘ia ai. Akā, ‘a‘ohe kiko ho‘omaha ma mua o ka māmala‘ōlelo i koe. ‘Oia ho‘i, aia ke kumumana‘o paniinoa ma hope o ka māmala‘ōlelo kumuhana a me ka ho‘okomo ‘ia o “ai.” He mea nui kēia analula no ka ho‘omau ‘ana o ka ‘ōlelo hawai‘i.
Hanohano Hanalei



Hanohano Hanalei i ka ua nui
E pakika kahi limu o Manuʻakepa
I laila hoʻi au i ʻike iho ai
I ka hana huʻi konikoni i ka ʻili
Aloha kahi one o Puarose
I ka hōʻopē ʻia e ka hunakai
ʻAkahi hoʻi au a ʻike i ka nani
Hanohano Hanalei i ka ua nui
Kilakila kahi wai Nāmolokama
I ke kau ʻia mai hoʻi e ka ʻohu
He ʻohu hoʻi ʻoe no ka ʻāina
A Hanalei e haʻaheo nei
Kilohi i ka nani Māmalahoa
I ka hōʻopē ʻia e ke kēhau
ʻElua wale iho nō māua
I kolu i ka hone ā ka ʻehu kai

He mele kēia na Alfred Unauna Alohikea i haku no ka awāwa o Hanalei ma Kaua‘i. Ua ha‘i ‘o ia e pili ana nā limu o Manu‘akepa, ka wailele ‘o Nāmolokama, a me ka mauna ‘o Māmalahoa. Ua loa‘a nō nā hua ‘ōlelo ma Ka Papa Mele Wahi Pana o Kaua‘i a me Niʻihau i ke kau wela 2006.


                  



Aloha Kuʻu Home a i Kāneʻohe

Aloha kuʻu home a i Kāneʻohe
A me nā pali hāuliuli o nā koʻolau.

Noho aku i ka laʻi aʻo kuʻu home
ʻUpu aʻe ka manaʻo no nā hoa aloha.

I laila mākou i hiʻolani ai
Me ka wai noenoe e pipiʻi ana.
Hoʻokāhi no manaʻo o ia Kualono
ʻO ka leo aloha e kipa mai.
Haʻina ʻia mai ana kuʻu home
A me nā pali hāuliuli o nā Koʻolau.

He mele kēia na Louise Hart Hopkins i haku no kona home nani ma Kuʻu Home Street i Kāneʻohe, Oʻahu. ʻOiai ʻaʻohe ona hale ma laila i kēia manawa, haʻi kēia mele i kona mau lā ʻoluʻolu ma ia home. Ua loaʻa nō nā hua ʻōlelo ma Ka Papa Mele Wahi Pana o Nā Koʻolau, Waialua me Ewa i ke kau wela 2005.






Kīpū Kai
No Kīpū Kai ke aloha
Home i ka pili kahakai
I laila au i ʻike ai
I ka nui lokomaikaʻi
Pau ʻole koʻu hoʻohihi
I ka nani aʻo Hāʻupu
Mauna ki’ekiʻe i luna
Hanohano ke ʻike aku
Nānea i ka hoʻolohe
I ka halulu mai o ke kai
Ka nalu nui e holu ana
I ka lae aʻo Kuahonu
Makemake wale ka ʻikena
I nā manu pīkake nani
E kakaʻi e haʻaheo ana
I ka malu aʻo ke kiawe
Puana ʻia me ke aloha
No ka nani aʻo Hāʻupu
Me ke aka lokomaikaʻi
Ka haku aʻo Kīpū Kai
He mele kēia na Mary Kawena Pukui i haku. Ua kākau ʻo ia i kēia hua ʻōlelo i loko o kō Jack Waterhouse puke malihini ma kona hale i Kīpū Kai ma ka moku o Kauaʻi. Ā laila, ua hoʻokani ʻo Maddy Lam no kō Mary Kupui hua ʻōlelo. Haʻi ke mele o Hāʻupu, a me ke kai kūʻono ʻo Kuahonu i kokoke i ka hale. Ua loaʻa nō nā hua ʻōlelo ma Ka Papa Mele Wahi Pana o Kauaʻi a me Niʻihau i ke kau wela 2006.

                       



Nuku O Nu‘uanu

Aia i ka nuku a‘o Nu‘uanu
Ka makani hu‘i i ka pā

I laila māua i ‘ike iho ai
Ka waiho a‘o Mōkapu

Ka ua kaulana o ke ko‘olau
Līhau i ka welelau pali

Ha‘ina ‘ia mai ana ka puana
Ka makani hu‘i i ka pā

He mele kēia na Lena Machado i haku. ʻIke ʻia ka Nuku o Nuʻuanu e like me ka wahi nānā pali ma Oʻahu. Ma ka Nuku o Nuʻuanu, hiki ke ʻike iā Koʻolau a me Mōkapu. Ua hīmeni ʻo Wainani Kanealii i kēia mele ma kāna Songs of the Pacific album. Ua loaʻa nō nā hua ʻōlelo ma Ka Papa Mele Wahi Pana o Nā Honolulu i ke kau wela 2004.





ʻUheʻuhene
Hoʻohihi ʻoe ke ʻike
ʻOlu nō hoʻi ʻoe ke lilo iā ʻoe
A he mea nui na ka makua i milimili
Pūlama ʻia, ua hiʻipoi ʻia, ua makamae

ʻAʻole nō he hewa
I laila ʻoe e lawaiʻa ai
ʻO ka maunu nō ka mea nui (pololei)
A i hei nō hoʻi i ka mākau (ʻauē)
ʻUheʻuhene (sure) ʻUheʻuhene la
Kani e ko ʻaka
ʻUheʻuhene la

He mele kēia na Charles E. King (1874 – 1950) i haku no N.M. I ka makahiki 1995, ua hoʻohanohano ʻia nei mamo aloha nui ʻia ma ka Hall of Fame no nā mele Hawaiʻi no kāna mau Hāna me nā mele nani lua ʻole o nei mau mokupuni. Ua kapa ʻia ʻo ia nei ma ka inoa, “Dean of Hawaiian Music,” a me ia inoa i ʻike ʻia ai kona kūlana hanohano i loaʻa iā ia no nā mele Hawaiʻi. Ua loaʻa nō nā hua ʻōlelo ma kāna puke King’s Book of Hawaiian Melodies, ma ʻaoʻao 153 ā 155.





Ka Pepa Haʻawina
Kālele Kūlana

Kālele Kūlana: Situation Emphatic Sentence
In this structure the setting (place in which the action occurred) of the sentence is placed at the front of the sentence to emphasize the setting over the other elements in the sentence.

Nā Māka Haʻina (verb markers)
- pau ka hana (i...ai)
- hana maʻamau (e...ai)

Mele
Kūlana (wahi)
Piko (paniinoa)
Haʻina
ROS
Hanohano Hanalei
I laila hoʻi
au
i ʻike iho ai
i ka hana huʻi konikoni i ka ʻili.
Aloha Kuʻu Home a i Kāneʻohe
I laila
mākou
i hiʻolani ai
me ka wai noenoe e pipiʻi ana.
Nuku O Nu‘uanu
I laila
māua
i ‘ike iho ai

ʻUheʻuhene
I laila
ʻoe
e lawaiʻa ai.

Kīpū Kai
I laila
au
e ʻike ai
i ka nui lokomaikaʻi.
In Maui is where we went to school.
I Maui
māua
i hele ai
i ke kula.
In Hanalei is where she buys taro.
I Hanalei
ʻo ia
e kūʻai mai ai
i ke kalo.




He Haʻawina: Kālele Kūlana

Ma loko o ke ana haʻina (verb-usage sentence pattern), waiho ʻia ke kūlana (setting) o ka māmala ʻōlelo ma ka hope o ka māmala ʻōlelo. No laila, ʻo ka hana ka mea nui o ka māmala. Akā, ma loko o ke kālele kūlana, hoʻoneʻe ʻia ke kūlana ma ka mua o ka māmala ʻōlelo. No laila, lilo ke kūlana ʻo ia ka mea nui o ka māmala ʻōlelo.

Kumu Alakaʻi:
Ana Haʻina: Ua hele māua i kahakai. We(2) went to the beach.
Kālele Kūlana: I kahakai māua i hele ai. To the beach is where we went.

E hoʻololi ʻoe i kēia mau māmala ʻōlelo ana haʻina i ke analula kālele kūlana.

Ana Haʻina: maʻamau (habitual)
Kālele Kūlana: e...ai
Hele au i ke kulanui ʻo Hawaiʻi ma Mānoa.

Heʻe nalu māua i Waimea.

Noho lākou i Lāhainā.

Hana ʻo ia i ke kaona.

Kipa mai lāua i Waikīkī i ke kau wela.


Ana Haʻina: Ua (pau)
Kālele Kūlana: i...ai
Ua ʻike au iā ia i Nānākuli.

Ua piʻi mauna lākou i Lanikai.

Ua lawaiʻa mākou i Hāna.

Ua kipa mai lāua i Kauaʻi.

Ua hele kākou i Waimea.


E unuhi ʻoe i kēia mau māmalo ʻōlelo haole i ka ʻōlelo Hawaiʻi me ke analula kālele kūlana.

ʻŌlelo haole
ʻŌlelo Hawaiʻi
At the park is where we play.

In Mānoa is where he hikes.

In Waikīkī is where I seen him.

In the forest is where they found the dog.

At where do you buy your clothes?




Resources



Elbert, Samuel H., and Noelani Mahoe. Nā Mele O Hawaiʻi Nei: 101 Hawaiian Songs. Honolulu, HI: University of Hawaii Press, 1970. Print.
Ka Waihona A Ke Aloha, ka Waihona Hoʻoheno Mele o Kawaihuelani, ka Hālau ʻŌlelo Hawaiʻi o ke kula nui o Hawaiʻi ma Mānoa.

- House of Music Hawaiian 33 1/3RPM Collection.
Songs of The Pacific. Wainani Kahealii. Lehua Records. Phonodisc. HOM PH33
 0153.
Nuku O Nu‘uanu (Sound Recording)
- Ka Papa Mele Wahi Pana Collection.
HAW483: Papa Mele Wahi Pana Summer 2004 “Nā Mele No Nā Honolulu.”
 Kimo Alama Keaulana.
Nuku O Nu‘uanu
HAW483: Papa Mele Wahi Pana Summer 2005 “Nā Mele No Nā Koʻolau,
Waialua me Ewa.” Kimo Alama Keaulana.
Aloha Kuʻu Home a i Kāneʻohe
HAW483: Papa Mele Wahi Pana Summer 2006 “Nā Mele o Kauaʻi a me
Niʻihau.” Kimo Alama Keaulana.
Kīpū Kai
- Keawe Lopes Collection.
King’s Serenade: an album of Hawaiian Favorites composed by Charles E. King.
Hal Aloma and His Hawaiians with descriptive introductions by the composer.
Decca Records. Phono78.
ʻUheʻuhene (Sound Recording)
- Sinclair Library Wongs Audio/Visual Hawaiian 45RPM Collection.
Nā Leo Hawaiʻi Kahiko. COMPACT DISC 5929.
Hanohano Hanalei
Hooheno Serenadors. Phono45. PHONO45 00439.
Kipu Kai
Flora Waipa with Joe Keawe and his Harmony Hawaiians. Phono45. PHONO45
00300.
Kuu Home Al Kaneohe
King, Charles Edward. King’s Book of Hawaiian Melodies. Honolulu, HI: C.E. King, 1948. Print.

Pukui, Mary Kawena and Samuel H Elbert. Hawaiian Dictionary. Honolulu, HI: University of Hawaii Press, 1986.
Wilcox, Carol, et al. He Mele Aloha. Honolulu, HI: ʻOliʻOli Productions, 2003.

No comments:

Post a Comment